Door: Sascha Pimentel
Roofkunst is kunst die niet aan westerse landen toebehoort, maar die westerse landen zich onder ongelijke machtsverhoudingen, toegeëigend hebben tijdens koloniale rooftochten. Er zijn talloze voorbeelden van roofkunst in musea zoals het Louvre in Parijs en the British Museum in Londen, maar ook ons eigen Tropenmuseum in Amsterdam en het museum van Volkenkunde in Leiden, staan vol met artefacten en gebruiksvoorwerpen die door koloniale machthebbers zijn geroofd uit voormalig gekoloniseerde landen.
In mijn paper ga ik in op de zaak omtrent de Benin Bronzes, die in 1897 tijdens een koloniale rooftocht door het Britse leger werden gestolen uit het koninkrijk Benin in huidig Nigeria. Ze werden daarna verdeeld onder westerse musea. Het gaat om meer dan 2000 artefacten die een groot deel uitmaken van het culturele erfgoed van het koninkrijk Benin. Nigeria vraagt al decennialang om teruggave, maar de westerse musea weigeren zelfs een deel van de geroofde kunstcollectie terug te geven aan haar rechtmatige eigenaren. westerse musea zijn enkel bereid akkoord te gaan met een leenverdrag. Dit leenverdrag wordt opgesteld door de Benin Dialogue Group, een multilateraal overleg tussen Europese Musea en Nigeriaanse autoriteiten. Volgens dit verdrag zouden de westerse musea, aan de hand van een rouleersysteem, de Benin Bronzes om de drie jaar uitlenen aan een museum in Benin City. Na deze periode van drie jaar zouden de westerse musea opnieuw beslag leggen op de artefacten. Deze ruilovereenkomst laat nog lang op zich wachten, gezien de Benin Dialogue Group de komende twee jaar nog een aantal keer bij elkaar komt om de plannen te concretiseren.
Het is interessant om in het licht van de Benin Bronzes en talloze andere voorbeelden van roofkunst, te kijken naar het concept postkolonialisme. De weigering tot permanente teruggave en het ontwikkelingsproces van verschillende alternatieven illustreren dat postkolonialisme een misleidend concept is. Het concept doet geloven dat we voorbij het tijdperk van koloniale machtsverhoudingen zijn, terwijl de zaak van de Benin Bronzes juist aanduidt dat dezelfde koloniale en repressieve beweegredenen van westerse landen van toepassing zijn. Als je kijkt naar het academisch discours over roofkunst en de argumentatie van westerse musea dan wordt duidelijk dat er geen sprake is van een koloniale stuiptrekking, maar dat de ongelijkheid in machtsstructuren volhardt. Ik heb in mijn literatuuronderzoek geprobeerd de wederkerende argumentatie van zowel academici als westerse musea bloot te leggen, op basis waarvan het behoud van de geroofde Benin Bronzes gelegitimeerd wordt. Ook heb ik naar aanleiding daarvan geprobeerd een dekoloniaal perspectief op de kwestie te formuleren, waarmee ik het belang van teruggave bepleit.
Herhaaldelijk spreken westerse musea uit dat zij vrezen dat, als de Benin Bronzes teruggegeven worden, de Nigeriaanse musea niet in staat zijn er goed voor te zorgen. Aan dit argument ligt dezelfde White man’s burden ten grondslag waarmee de kolonisten eeuwen geleden al aan het plunderen sloegen. De westerse musea achten zichzelf beter in staat om de artefacten te preserveren dan haar rechtmatige eigenaren. Dit is niet alleen een racistisch motief, maar ook blijkt het ongevoelig voor de historische context van slavernij en kolonialisme. Dat de westerse musea termen als “preserveren” gebruiken doet afvragen voor wie artefacten als de Benin Bronzes worden gepreserveerd. Dit concept van preserveren is op zichzelf niet inclusief. Dit blijkt uit de declaratie die achttien westerse musea in 2002 aflegden genaamd the Declaration on the Importance and Value of Universal Museums, een soort verwoede poging om maar niet in discussie te hoeven gaan over de teruggave van de geroofde kunst. Hierin stelden de musea dat zij, als universele musea die alle wereldburgers dienen en niet alleen de burgers binnen eigen landsgrenzen, het beste in staat zijn artefacten als de Benin Bronzes tentoon te stellen. De westerse musea zijn echter voor de meeste Nigerianen helemaal niet toegankelijk. Allereerst gelden er strenge visa restricties om Schengenlanden te mogen bezoeken en daarnaast is zo’n reis voor de meeste Nigerianen onmogelijk te bekostigen. Nigerianen worden zo door de westerse musea buitengesloten in hun conceptie van “wereldburgers” en de toegang tot het eigen culturele erfgoed wordt hen ontzegd. Ook werden er in deze declaratie van “wereldmusea” alleen Westerse musea opgenomen, wat de hypocrisie van het document onderschrijft. Ten slotte doet de manier waarop de westerse musea de Benin Bronzes tentoonstellen helemaal geen recht aan de cultureel historische context van de artefacten. Een context die juist heel belangrijk is voor het begrip van het rijke culturele erfgoed van Afrikaanse koninkrijken, voordat deze werden verwoest en uitgebuit door westerse kolonisten. De westerse musea menen de kunstvoorwerpen op een neutrale manier te exposeren, waarbij de artefacten individueel en “zuiver artistiek” kunnen worden gewaardeerd, hetgeen alleen maar zou kunnen tegen een witte, kale achtergrond. Deze individualistische esthetiek in het tentoonstellen is helemaal niet neutraal, maar erg westers normatief. Culturele en historische ongevoeligheid als deze leidt ertoe dat het contextuele begrip van de Benin Bronzes geheel verloren gaat.
Teruggave van roofkunst wordt door academici als nutteloos doel weggezet, omdat het de economische en politieke ongelijkheid niet wezenlijk zou aanvechten. Hiermee verwaarlozen zij de symbolische betekenis van teruggave volledig. Teruggave van de Benin Bronzes stelt Nigerianen in de gelegenheid om eigen pre-koloniaal cultureel erfgoed te herwaarderen. Teruggave is daarmee geen ineffectieve daad, maar bovenal in het belang van de deconstructie van de witte superioriteitsgedachte, die de Nigeriaanse identiteit onafgebroken domineert.
Bronnen
- Gansallo, O. (2018). Benin Bronzes on Loan and the Museums Dilemma
(1). Vanguard Nigeria. Afkomstig van https://www.vanguardngr.com/2018/07/benin-bronzes-on-loan-and-the-museums-dilemma-1/ - Gansallo, O. (2018). Benin Bronzes on Loan and the Museums Dilemma
(2). Vanguard Nigeria. Afkomstig van https://www.vanguardngr.com/2018/07/benin-bronzes-on-loan-and-the-museums-dilemma-2/ - Opoku, K. (2017). We will show you looted Benin Bronzes but will not
give them back: second defeat and permanent humiliation for Benin
[Blog]. Retrieved from https://www.modernghana.com/news/806847/we-will-show-you-looted-benin-bronzes-but-will-not-give-them.html
Lees hier het volledige document.